توليد مثل شتر

مقدمه :

در این مقاله مطالبی را در باره فیزیولوژی تولید مثل شتر ذکر می کنیم وامیدواریم که این مطالب مورد استفاده علاقمندان  قرار گیرد ، به ویژه که این اطلاعات می تواند در زاد وولد گله های داشتی شتر مفیدومثمر ثمر واقع گردد .
سن بلوغ
در بین حیوانات اهلی ، شتر جزو حیواناتی است که دیر بالغ می شوند، به طوری که شتر ماده معمولاً در سن سه سالگی به بلوغ می رسد ولی معمولاً شترهای ماده را پس از 4 سالگی برای زاد وولد مورد استفاده قرار می دهند (Leupold 1967) . Abdunazaroo (1971) در باره بعضی شترهای ترکمن گزارش می دهد که آنها در سن 8 تا 12 ماهگی به سن بلوغ می رسند. البته این شخص تنها فردی است که از چنین بلوغ زودرسی گزارش کرده است و در سایر منابع علمی چنین مدتی در مورد سن بلوغ شتر ذکری به میان نیامده است.
در مورد سن بلوغ شتر نر عقاید گوناگونی وجود دارد . چنانکه برحسب نظر، Abdunazroo (1971) 8 تا 12 ماهگی و طبق نظر Singh (1969) 2 سالگی و برحسب نظر Williamson&poyn (1959) 3 سالگی و حتی طبق اطلاعات Matharu (1967) و Nanda (1956) 6 سالگی را سن بلوغ شتر نر می دانند. اما آنچه که اهمیت دارد سن 6 سالگی است که اکثریت قریب به اتفاق محققین این زمان را برای استفاده پرورشی پیشنهاد کرده اند .
فحلی و علایم آن در شترهای نر و ماده :
اولاً ـ مستی و علایم آن در شتر نر
دوره آمادگی جسمی شترهای نر بستگی به تغذیه و شرایط نگاهداری آنها دارد و چنانچه این شترها خوب تغذیه نشوند این دوره بیش از 4 هفته در سال به طول نمی انجامد . برعکس با تغذیه خوب و کافی این مدت به 4 ماه نیز می رسد . گاهی نیز ممکن است شترهای نر مسن تمام سال آمادگی جنسی داشته باشند ولی بطور متوسط دوره آمادگی جنسی سه ماه بطول می انجامد (Nanda 1956 ).
چنین بنظر می رسد که آمادگی جنسی در روزهای سرد سال ظاهر و با گرم و درازشدن روز متوقف می گردد. چنانچه در نیم کره شمالی آمادگی جنسی در دیماه تا فروردین ماه و نیم کره جنوبی خردادماه تا آذرماه و درنزدیکی خط استوا زمان معین نداشته و جفت گیری در سراسر سال صورت می گیرد ( Williamson و همکارانش 1959) .
جفت گیری شتر در ایران بیشتر در اواخر فروردین ماه آغاز می گردد. (ناظر عدل 1365).

شروع مستی در شتر با افزایش فعالیت در سلول های ترشحی آلفا و بتای هیپوفیز پیشین رخ می دهد. وزن بیضه ها افزایش یافته و کام نرم رشد ملحوظی را نشان خواهد داد . افزایش وزن بیضه ها اساساً بخاطر افزایش بافت بینابینی است و اسپرماتوژنز نیز زیاد شده است هنگامی که مستی نباشد میزان تولید اسپرماتوزوئید کم است البته نرها نیز مثل ماده ها امکان دارد در طول سال قدرت باروری داشته باشند.شروع مستی در شتر با افزایش فعالیت در سلول های ترشحی آلفا و بتای هیپوفیز پیشین رخ می دهد. وزن بیضه ها افزایش یافته و کام نرم رشد ملحوظی را نشان خواهد داد . افزایش وزن بیضه ها اساساً بخاطر افزایش بافت بینابینی است و اسپرماتوژنز نیز زیاد شده است هنگامی که مستی نباشد میزان تولید اسپرماتوزوئید کم است البته نرها نیز مثل ماده ها امکان دارد در طول سال قدرت باروری داشته باشند.

درحالت مستی لوله های منی ساز شتر های نر دارای قطر بیشتری نسبت به دوره غیرمستی می باشند تعداد اسپرم در هر گرم از بافت بیضه 30 ـ 27 میلیون در شترهای نر خاموش و 47 ـ 36 میلیون در شتر نر مست است که در بالاترین مقدار 3/1 میزان اسپرم گاو است. علاوه بر تغییرات فصلی، فاکتورهای طولانی مدت بر روی فیزیولوژی جنسی اثر دارند مثلاً قطر لوله های منی ساز تا 9 سالگی افزایش یافته و تعداد اسپرم نیز زیاد می شود و بعد از آن بتدریج کاهش می یابد. اما تغییرات ناچیزی در کل سلول های زاینده اسپرماتوگونی ( اسپرماتوسیت اولیه و اسپرماتید) در سنین 6 تا 18 سالگی رخ می دهد . شترن نر در طول فصل جفت گیری بعلت عدم تغذیه بتدریج ضعیف می شود.
حیواناتی که بطور مرتب آب می نوشند اعمال فیزیولوژیکی و فیزیکی آنها در دوره مستی قوی تر از شترهای تشنه می باشد. دوره مستی تنها فاکتوری است که ظاهراً روی ترکیب خون اثر می گذارد کاهش شدید هموگلوبین و افزایش شدید لکوسیت ها دو پارامتر مهم این دوره است.
در گله های شتر به طور کلی یک شتر نر بسته به جثه یا قدرت جنگجوئی اش حالت غالب را به خود می گیرد و شترهای نر ضعیف تر از مستی می افتند و یا آنکه فعالیت کمتری نشان می دهند.
شترهای نر مست دائماً دندان های بالا و پائین خود را به یکدیگر می سایند و در فصل جفت گیری حالت تهاجمی و خطرناک به خود می گیرند و غالباً طوری می ایستند که پاهای عقب از یکدیگر فاصله داشته و دم را محکم به آلت تناسلی خود زده و قطرات ادرار را به بغل رانها و پاها می پاشند و دراین حالت معمولاً شتر نر به دفعات مکرر ادرار می کند و گاهی حتی از خود منی می ریزد، اسهال نیز دیده می شود. در این هنگام شتر ماده فحل معمولاً جلو شتر قوز کرده و کمی ادرار می کند و شتر نر ادرار روی زمین و یا فرج او را بو کرده و و اکنش بویایی به نام فلمن Flehmen را از خود نشان می دهد .

واکنش فلمن شامل قائم نگه داشتن سر وگردن وجمع گردن لب بالایی به طوری که لثه ها ودندان های بالا ودندان های نیش پائین ظاهر گردد. Abdel Rahmin & Nazier (1992) در طی بررسی های خود مشاهده کردند که شتر نر با بو کردن نمونه های ادرار محتوی اسیدهای چرب پاسخ می دهد ولی تنها با بو کردن نمونه های ادرار شترهای ماده غیر آبستن و یا حاوی اسید استیک، فلمن ادا می کند. مدت زمان ادای فلمن بین 22 تا 50 ثانیه طول می کشد و آنان در این بررسی مشابه بودن جفت گیری شتر با سایر پستانداران را تأئید می نمایند با این تفاوت که آلت تناسلی شتر به هنگام طلب جفت با شتر ماده ایستاده، نعوظ نمی گردد و این موضوع نشان می دهد که در شترها، عشقبازی و نعوظ کامل آلت تناسلی به منظور تضمین عمل جفت گیری لازم نیست.
شترهای نر مست، در دوره مستی خود آب دهان کف آلود، نفس زدن، نگهداشتن سر به عقب، تکان دادن دم، دولا شدن با حرکات ضربه ای لگن، ماده ها را تعقیب می کنند و از دیگر علایم فحلی، ترشح مایع سیاه رنگ و بدبوئی است که بوسیله غدد اکسی پیتال ترشح می شود و شتر نر بوسیله مالش پشت سر خود به اشیاء این بو را در محوطه سلطه خویش پخش می نماید ( Gardener 1971 ) . ترشحات غدد بزاقی نیز وجود دارد و کام نر در طول مستی غالباً بیرون می آید که این امر احتمالاً به خاطر متصاعد شدن گازهای ناشی از گوارش، از سیرابی به داخل آن است. گرچه در شترهای نر اخته شده طول کام نرم افزایش می یابد اما هرگز از دهان بیرون نمی آید که مبین این است که کام در شتر نر طبیعی دارای رشد کامل و بیشتری است و Singh (1969) معتقد است که این حالت فقط در شتر یک کوهانه اتفاق می افتد و اظهار می دارد ؛ یکی از علایمی که فقط در شتر  یک کوهان گاهی مشاهده می شود، بیرون زدن پوسته سقف دهان است که مانند بادکنک قرمز رنگی از یک طرف دهان آویزان می شود .
در هنگام هیجان جنسی، عوارض ثانویه ای از قبیل: بی اشتهائی، اسهال و عصبانیت در شترهای نر دیده می شود که این امر باعث ضعف آنها می شود، اشخاص با تجربه روش کاملاً ساده ای برای از بین بردن هیجان جنسی و در نتیجه عوارض ثانویه آن بکار می برند بدین معنی که در این فاصله از شتر کار بیشتر و سنگین تری کشیده و تا حدودی وضع تغذیه آنها را مختل می نمایند. چنانکه در یک گله شتر تعداد زیادی شتر نر وجود داشته باشد و فقط در قوی ترین آنها علایم هیجان جنسی ظاهر شود شتر های نردیگر که بعداً این آمادگی را پیدا می کنند از ترس شتر قوی تر آن علایم را بروز نمی دهند و یا این که علایم به صورت خیلی ضعیف در آن ها ظاهر می گردد. ولی چنانچه دو شترنر در یک سطح و در یک زمان آمادگی جنسی پیدا کنند این امر منجر به جنگ و ستیز بین آن ها می گردد وهر کدان از آن ها سعی می کند که با گاز گرفتن وپرخاش ، دیگری را از میدان به بدر کند . در چنین حالتی نزدیک شدن به شترها به علت حساسیت فوق العاده آنان کار مشکل وخطرناکی است ، مخصوصاً اگر شتر ماده ای نیز در نزدیکی باشد .

 ثانیاً ـ فحلی و علایم آن در شترهای ماده :
شتر ماده تظاهرات فحلی خفیف تری نسبت به شتر نر نشان می دهد. با وجود این علایم فحلی شتر ماده را می توان بطور واضح در ماه های معینی از سال مشاهده کرد. در تحقیقاتی که Shalash (1965) انجام داده باین نتیجه رسیده است که شدت فعالیت تخمدان در ماه های آذر تا خرداد می باشد و طبق نظر Charnot (1969) این فعالیت بین ماه های آبان تا اوائل خرداد است .
برحسب نظر Gardener (1971) هر 30 تا 40 روز یکبار تخمک گذاری ( اوولاسیون) صورت می گیرد. این مدت برحسب اظهارات Martharu (1967) هر دوهفته یکبار می باشد که هر بار تا 7 روز بطور می انجامد .
اولین فحلی بعد از زایمان 25 تا 30 روز بعد از آن ظاهر می شود ( Abdunzaroo 1971 ) . بهترین موقع برای جفت گیری 3 تا 4 روز بعد از فحلی می باشد. ( Gardener 1971).
شدت ظهور علایم فحلی بسته به فرد و فصل متغیر است. برای مثال درهند 14% و 13% و 55 % شترهای ماده به ترتیب دارای علایم ضعیف، متوسط و قوی فحلی هستند .
علایم ظاهری فحلی عبارتند از : بیقراری ، ‌ناراحتی و ناآرامی شترهای ماده به طوری که این شترها دائماً در حال نالیدن، نعره زدن و صدای مخصوصی از خود در آوردن می باشند و تورم فرج و ترشح مخاطی از واژن، بلعیدن هوا و سپس جمع کردن باد در گلو و باز کردن پاهای عقب از یکدیگر و ضربه زدن بوسیله دم به قسمت خلفی بدن بخصوص هنگامی که شتر نر حضور داشته باشد ، از دیگر علایم فحلی شتر ماده است . لبه های فرج این شترها متورم شده و بطور نامنظم باز و بسته می شود. در آزمایشات، واژن صورتی رنگ و مرطوب دیده می شود که با پیشرفت فحلی از شدت آن کاسته می شود. سرویکس مرطوب و شل شده است بطوری که در آزمایش مقعد چندان قابل لمس نیست . شاخ های رحم کمی متورم شده اما به سفتی شاخ های رحم گاو نمی رسد . فولیکول دوگراف لمس می شود ما جسم زرد روی تخمدان لمس نمی گردد .

جفت گیری :
استعداد یا قابلیت جفت گیری همانند آمادگی جنسی شتر نر بستگی به تغذیه و شرایط نگهداری آنها دارد. بطور کلی در شرایط طبیعی در هر دوره آمادگی جنسی، شتر نر می تواند 30 تا 40 شتر ماده را سرویس دهی نماید که با تغذیه خوب و کافی این تعداد به 70 نفر می رسد ( Singh 1969).
Singh & prakash (1964) عمل جفت گیری را چنین توصیف می نمایند که شتر نر دو تا سه بار به دور شتر ماده چرخیده و گردن خود را روی گردن شتر ماده قرار داده و سعی می نماید که با گاز گرفتن شانه او را وادار به همکاری نماید. در موقع جفت گیری شتر ماده بر روی زمین می نشیند وشتر نر از عقب اورا در بر می گیرد ، برخی از شترداران برای تسهیل جفت گیری بین شتر نر وماده ، اکثراً پای شتر ماده را می بندند و بعد از جفت گیری باز می نمایند تا از جا برخیزد .
شتر ماده در موقع هدایت آلت تناسلی خود به دستگاه تناسلی شتر ماده عضلات شکم خود را جمع می کند به طوری که محوطه لگن شتر نر با قسمت خارجی دستگاه تناسلی شتر ماده مستقیماً در مقابل یکدیگر قرار گیرند. در این حالت است که هدایت کامل آلت تناسلی در دستگاه تناسلی شتر ماده ممکن می گردد .
گاهی اوقات شتر نر مست، شتر ماده فحل را تعقیب می کند و وقتی به او می رسد سرخود را به گردن شتر ماده می فشارد و او را وادار به نشستن می کند سپس در وضعیت چمباته سوار بر شتر ماده می شود و جفت گیری با کف کردن دهان و صدای غرغر و بیرون زدگی متناوب کام نرم و ناله کردن شتر ماده همراه است. در طول جفت گیری بقیه گله بحالت آماده باش و بصورت دایره وار دور آنها جمع می شوند . در یک جفت گیری 4 ـ 3 بار دخول یا حرکت رفت آمد صورت می گیرد و در این رفت وآمدها ترشح منی صورت می پذیرد و در همین حال شتر نر می غرد و شتر ماده به عمل نشخوارکردن ادامه می دهد در این موقع عضلات پاهای عقبی شتر نر بحالت انقباض در می آیند و تنفس تندتر می شود وپس از گذشت چند لحظه شتر نر حالت طبیعی خود را باز می یابد. در حین جفت گیری هر دو شتر صدای بخصوصی از خود بروز می دهند . مدت جفت گیری حداکثر 20 و حداقل 7 دقیقه می باشد ولی بطور متوسط این عمل 7/11 دقیقه بطول می انجامد ( Singh & rakash 1964). اگر به یک شتر نر اجازه داده شود ممکن است تمام روز را با یک شتر ماده بگذراند تا آن که سرانجام او را از پای انداخته بطوری که قادر به بلند شدن نباشد. اگر حیوان نر تحت کنترل باشد می تواند روزانه با 3 شتر ماده جفت گیری کند.
شتر نر مقدار 1 ـ 10 سانتیمتر مکعب و بطور متوسط در حدود 3 سانتی متر مکعب از منی را در هر بار جفت گیری دفع می کند و منی شتر غلیظ و لزج بوده و دارای رنگ سفیدی است و PH آن 8/7 می باشد.
و قابل ذکر که علی رغم موفقیت تلقیح مصنوعی در گاوها و گوسفندها، تاکنون هیچ گزارش از تلقیح مصنوعی در میان شترهای ماده نرسیده است و شاید علت آن این باشد که تخمک گذاری در شتر ماده فقط در هنگام آمیزش جنسی اتفاق می افتد .

آبستنی :
شتر ماده در مقایسه با سایر حیوانات اهلی دارای طولانی ترین دوره آبستنی است دوره آبستنی شتر یک کوهانه در نواحی گرم معمولاً یکسال ذکر می گردد و گفته می شود که این مدت بین 345 تا 395 روز تفاوت می نماید و به طور متوسط 365 روز است ( بعاج 1990).
آبستنی رابطه مستقیمی با تغذیه خوب و کافی و روش های نگهداری صحیح و مناسب دارد و طبق نظر Terentjer (1963) می توان هر سه سال و طبق نظر Matharu (1967) هر دو سال و نیم یکبار دو بچه شتر گرفت. از شتر می توان تا سن بیست سالگی نیز بچه گرفت ( Singh 1969 ). تخمک گذاری در اثنای جفت گیری صورت می گیردو محل استقرار جنین در 24/99% از تعداد 887 نفر شتر حامله مورد آزمایش در شیپور چپ رحم بوده است. دو قلو یا سه قلوزائی در آنها بندرت پیش می آید. بطوری که آمار جمع آوری شده توسط Shalash (1965) نشان می دهد امکان دوقلو یا سه قلوزائی در شترها 26% است. اما در عوض حدود 45/12% امکان تولید 2 یا 3 جنین وجود داشته است که در اوایل دوره جنینی از بین می روند. علاوه بر روش های نگاهداری و تغذیه ، بیماری ها نیز نقش مهمی را در باروری بازی می کنند. Shalash (1965) در معاینه 1701 عدد رحم شترها ، 20% مورد غیرطبیعی مشاهده نمود. اما در اکثر شترها با رحم غیرطبیعی باروری صورت گرفته است . شتر ماده آبستن معمولاً دو هفته بعد از عمل جفت گیری چنانچه شتر نری برای جفت گیری به آن نزدیک شود دم خود را بالا می گیرد و فرار می کند و شترداران با مشاهده این حالت باید شترهای آبستن را از گله جدا کنند تا شتر نر در فصل جفت گیری بقیه ماده ها را بارور سازدو شترهای حامله نیز از آزار واذیت شترهای نر در امان باشند . ( Abdel Rahlm & Nazier 1992).
Musa (1969) در گزارش دیگری اظهار می دارد که میزان تخمک گذاری دوتایی 14% است ولی میزان دوقلوهایی که متولد می شوند فقط 4/0 % زایش هاست. جابجایی جنین از شاخ راست به چپ مکرر اتفاق می افتد ومیزان آن 7/37% ذکر شده است. وقتی هر دو تخمدان تخمک گذاری کنند جنین ها ابتدا در هر دو شاخ گسترش می یابد ولی جنین شاخ راست هنگامی که به طول 3 ـ2 سانتیمتری برسد می میرد. در دوقلوزائی کوریون دو جنین بهم آمیختگی دارند ولی احتمالاً هم دهانی رگی الانتوئیک رخ نمی دهد ( مانند آنچه که در گاو هست) و هیچ گزارشی مبنی بر شتر فری مارتین Free – martin در تعداد کم دوقلوزائی وجود ندارد.
مسأله دیگر اینست که شکل جفت در شتر مانند مادیان و خوک بصورت منتشر و از نوع اپی تلئو کوریال است و کونیلدونی نیست.
مقدار مایع الانتوئیک به سرعت افزایش می یابد و از حدود 5/1 لیتر در 0 ـ 10 سانتی متری طول بدن جنین به تقریباً 6 ـ 5 لیتر در 20 ـ 11 سانتیمتر طول بدن جنین می رسد . این حجم نسبتاً ثابت باقی می ماند تا اینکه طول بدن جنین به 100 ـ 90 سانتی متر برسد و سرانجام وقتی طول بدن جنین به 107 ـ 101 سانتیمتر برسد، حجم مایع الانتوئیک در حدود 5/8 لیتر خواهد بود .
مایع الانتوئیک مشابه ادرار بی رنگ است و گاهی اوقات محتوی هیپومانز Hippomanes زرد مایل به قهوه ای است . حجم آمنیون از 13 میلی لیتر در 0 ـ 10 سانتیمتر طول بدن جنین به یک لیتر ( حجم نهایی ) افزایش می یاید. مایع آمنیونی معمولاً آبکی است ولی گاهی اوقات کدر با ذرات قهوه ای رنگ از مدفوع جنین و هیپومانز همراه است. درمرحله آبستنی که طول بدن جنین 41 سانتیمتر بود، Musa (1969) دو غشاء آمنیونی را تشخیص داد که عبارت بودند از : یک آمنیون حقیقی که محتوی مایع آمنیونی بود ویک غشاء داخلی دیگر که خیلی به جنین نزدیک بود ووفقط در محل منافذ طبیعی بدن جنین روی اورا نمی پوشاند واین منافذ بطور مستقیم به داخل محوطه آمنیونی حقیقی باز می شدند. از ماه ششم آبستنی به بعد، شیر شتر به تدریج کم شده وعاقبت متوقف می گردد .

تشخیص آبستنی :
برای تشخیص آبستنی روش های مختلف فراوانی وجود دارد و ما در اینجا به ذکر برخی از این روش ها، که در شتر ماده به کار رفته است می پردازیم. از روشهای متداول در تشخیص آبستنی شتر و شاید یکی از بهترین روش ها ، روش ملامسه از طریق رکتوم است که این روش در شترهای دوکوهانه توسط Barmintsev (1976 ، 1978 ) بکار رفته است. روش ملامسه از طریق رکتوم در شتر شبیه گاو است ولی باید اصول زیر را که ویژه شتر است همیشه به خاطر داشت :
1ـ جسم های زرد بزرگ فقط در طول آبستنی وجود دارند.
2ـ 99% آبستنی ها در شاخ چپ قرار دارد.
3ـ شاخ راست خالی به طور مادرزادی کوتاهتر از شاخ چپ است.
4ـ مقدار مایع جنینی در تمام مراحل کمتر از گاو است.
از مطالب بالا چنین بر می آید که وجود جسم زرد روی یک یا دو تخمدان علامت مطمئن و دلیل آشکاری بر وجود آبستنی است بهر حال احتمالاً جسم زرد می تواند بعد از یک جفت گیری که منجر به آبستنی نشود تشکیل شود و نیز انتظار می رود در مواردی که جنین در مراحل اولیه می میرد جسم زرد باقی بماند ولی در هر دو مثال بالا بعید است که جسم زرد دوام داشته باشد .

جهت انجام ملامسه از طریق رکتوم، ابتدا اقدام به تثبیت حیوان به وضعیت نشسته نموده و دو اندام قدامی حیوان را در منطقه کارپ محکم به هم می بندیم و برای اطمینان طناب را پس از بستن به مفصل کارپ از روی گردن حیوان امتداد داد و در آن سو به مفصل کارپ دیگر می بندیم . سپس از دستیار می خواهیم که سر حیوان را محکم گرفته و بصورت ثابت و به طرف پائین فشار دهد. و بهتر است که آزمایش توشه رکتال را قبل از تغذیه دام انجام داد. سپس دستهارا شسته و دستکش را به دست نموده و آن را چرب می کنیم. آنگاه دست را وارد رکتوم نموده و اقدام به تخلیه مدفوع حیوان می نمائیم و باید فراموش نکنیم که وضعیت آناتومیک شتر ماده اندکی با حیوانات دیگر تفاوت دارد. بدین معنی که گاهی اوقات اتفاق می افتد که بخشی از روده کلفت در فضای مابین راست روده و رحم قرار می گیرد و مانع از ملامسه رحم می گردد. به همین جهت بهتر است به هنگام وارد کردن دست، اگر به بخشی از روده کلفت برخورد شد با احتیاط این بخش را به داخل محوطه بطنی رانده و سپس به سراغ رحم و اجزای آن برویم . در شترهای غیرآبستن ملامسه و تشخیص محدوده استخوان لگن به راحتی امکان پذیر است و در آغاز باید کف استخوان لگن را لمس کرد تا بتوان رحم را که در آن مکان قرار دارد تشخیص داد . البته در شترهای ماده مسن، رحم به میزان کمی در حفره بطنی امتداد دارد و در هنگام ملامسه ممکن است که شخص به رباط پهن رحمی چپ یاراست بر بخورد و در هنگام ملامسه رحم شاهد عکس العمل انقباضی رحم باشد. اما شاخ های رحم در هنگام ملامسه دارای وضعیتی الاستیکی می باشند و معمولاً شاخ راست رحم بمقدار 4 ـ 3 سانتی متر از شاخ چپ کوتاهتر است .
در شترهای آبستنی به تدریج علایم آبستنی به شکل زیر ظاهر می شود :
ماه اول : یک جسم زرد حداقل روی تخمدان است و علایم آبستنی به صورت واضح مشاهده نمی شود. ولی به هرحال رحم شل بوده و درهنگام ملامسه شاخ حاوی جنین کمی پهن تر از شاخ خالی بنظر می رسد و دارای برجستگی های خفیفی است و معمولاً تشخیص آبستنی در شترهای مسن قبل از گذشت 45 روز مشکل است و به هر حال باید توجه داشت که ملامسه خشن و غیر اصولی شتر آبستن در ماه اول ممکن است که به سقط جنین حیوان منجر شود .
ماه دوم : حجم رحم افزایش می یابد ولی رحم هنوز داخل حفره لگنی است و در این دوره شاخ رحم آبستن متموج بوده و ضخامت آن دوبرابر شاخ رحم غیر آبستن می گردد و تخمدان در همان طرف شاخ حاوی جنین به علت رشد جسم زرد بزرگ می شود و جسم زرد به شکل برجستگی ای با پستی بلندی های فراوان ظاهر شده و قابل لمس می گردد .
ماه سوم : رحم بشکل واضحی بزرگ و نرم احساس می شود و در ملامسه موج دار احساس می شود شاخ رحم حاوی جنین بصورت استوانه بزرگی احساس می شود که تا حفره بطنی ادامه یافته است در حالی که شاخ رحم غیر آبستن کوچک مانده و بصورت زائده استوانه ای شکل قابل لمس است.
ماه چهارم : شاخ رحم دارای جنین از لبه لگن به داخل حفره بطنی بصورت بادکنکی گلابی شکل و به حجم سر انسان آویزان احساس می گردد. سرویکس ضخیم شده و در لبه لگن قابل لمس است. تخمدان طرف شاخ آبستن دور از دسترس است. در هیستولوژی بافت واژن ، تنها سلول های اپی تلیال دیده می شود .
ماه پنجم : رحم در حفره بطنی است حالت مواج رحم تاحدی قابل لمس است جنین گاهی اوقات قابل تشخیص است و بخشی از سرویکس نیز به داخل حفره بطنی کشیده شده است.
ماه ششم : رحم در حفره بطنی است و حدود رحم را به علت حجم بزرگ آن نمی توان تعیین کرد اگرچه سطح پشتی آن هنوز قابل لمس است . ضربان شریان رحمی نیز در این مرحله به بعد قابل لمس و مشخص است .
ماه هفتم : رحم در حفره بطنی است و به تدریج سرویکس بطور کامل به داخل حفره رحمی کشیده می شود سر و دست های جنین را می توان تشخیص داد .
ماه هشتم : سر و گردن و دست های جنین را می توان لمس کرد.
ماه نهم : حرکات جنین محسوس می گردد و با دست به آرامی و به نرمی می توان به صورت پاندولی حرکاتی به رحم داد و حرکت جنین را حس کرد. در این مرحله پستان های حیوان کمی بزرگ می شود .
ماه دهم : حرکات جنین محسوس و و ضعیت آن را می توان تعیین کرد پستان ها نیز بزرگتر شده است .
ماه یازدهم : پستان حیوان خوب رشد کرده اما شیر ندارد.
ماه دوازدهم : تقریباً جنین کامل شده است و تغییرات تشریحی مهم پیش از زایش به تدریج دیده می شود.
ماه سیزدهم : علایم طبیعی پیش از زایمان مانند شل شدن کامل رباط سارکوم ـ سیاتیک دیده می شود . در شتر ترشحات موکوسی ناشی از شکستن مهر سرویکس وجود ندارد.
البته همانطور که در آغاز بحث گفته شده راه های تشخیص آبستنی فراوان است. ولی اکثر این روش ها دارای ارزش کاربردی در شرایط صحرائی نمی باشد و برخی از این روش ها نیز مقرون به صرفه نیست.
تشخیص آبستنی شتر تاریخچه ای دیرینه دارد. و بعاج (1990) اظهار می دارد که در گذشته های دور، در سودان روش بسیار ساده ای جهت تشخیص آبستنی شتر به کار می رفته است و آن روش ، روش چشیدن ادرار شتر ماده بوده است و در میان قبایل بدوی افراد متخصصی بوده اند که دارای حس چشایی بسیار قوی بوده اند و کار آنان تشخیص آبستنی در شترهای ماده بوده است و این روش از لحاظ علمی روش منطقی بوده است زیرا همانطور که می دانیم میزان هرمون های مترشحه در ادرار شترها در دوران بارداری افزایش می یابد و این افزایش هرمون مزه و طعم خاصی به ادرار می دهد که این مزه برای افراد متخصص می تواند معیار تشخیص باشد .
از جمله تغییراتی که در دوران بارداری اتفاق می افتد همانا تغییر وزن مخصوص و PH مخاط سرویکس است که این تغییر حدود 6 هفته بعد از آبستنی رخ می دهد . در مرحله رشد فولیکولی وزن مخصوص معمولاً کمتر از 009/1 و PH خنثی یا کمی اسیدی (7 < PH ) است ا زهفته ششم آبستنی وزن مخصوص از 009/1 به 014/1 و PH از 5/7 به 2/8 تغییر می کند .
هرچند باتوجه به ملاحظات دقیق فوق الذکر می توان به تشخیص آبستنی رسید . اما به نظر می رسد که این روش تحت شرایط صحرائی عملی نیست .
درجه حرارت واژنی باتوجه به تغییرات طبیعی در شتر برای تشخیص آبستنی مشخص کننده نیست و گسترش های واژنی نیز نتایج مثبتی به دست نداده است .
تست کوبونی Cuboni روی یک سری از حیوانات کشتارشده انجام و دارای ارزش کمی است اما نتایج حداقل تا اواسط آبستنی قابل اعتماد نیست .
برخی تست های استروژن ادراری می تواند مشخص کننده باشد اما باید طول جنین 35 سانتی متر ( تقریباً 6 ماهگی ) باشد و البته دقت زیادتر هنگامیست که طول جنین 60 سانتی متر ( 7 ماهگی به بالا ) باشد.
روش های دیگر تشخیص آبستنی مانند استفاده از دستگاه اولتراسونیک است که استفاده از این روش از نیمه آبستنی به بعد از تهیگاه راست و یا از ناحیه مقعد قسمت بالای رحم موفقیت آمیز بوده است
روش دیگر تشخیص آبستنی تست از خارج و در طرف راست شکم و هم چنین مایه کردن پستان های دام است که این روش فقط در ماههای آخر آبستنی جواب می دهد و در شترهائی که برای اول بار آبستن می شوند بزرگ شدن شکم ممکن است بعنوان نشانه ای برای تشخیص آبستنی بکار رود ولی این روش هم از آنجائی که بزرگی شکم ممکن است به دلائل دیگری نیز اتفاق افتد چندان قابل اعتماد نمی باشد .
همانطور که در بالا گفته شد استفاده از روش اولتراسونیک روش جدیدی در این زمینه است و در سال های اخیر ( 1978 ) Schels & Mostafawi گزارش نموده اند که از کاربرد روش اولتراسونیک روی 15 نفر شتر در ایران نتایج خوبی بدست آورده اند و از تعداد 15 نفر شتر آزمایش شده آبستن تعداد دوازده نفر آنها بطور مثبت تشخیص داده شده است .
EL-CHANNAM و همکارانش (1974) در مصر اقدام به بررسی تشخیص آبستنی با تست کوبونی در میان شتران ماده آبستن نمودند .
یکی دیگر از راههای تشخیص آبستنی آزمایش بیولوژیکی توسط بچه موش ها می باشد. AZAB & MUSA ( 1976) در سودان اقدام به گرفتن 5/0 مل سرم از 40 نفر شتر حامله و 10 نفر شتر غیر حامله نموده و این سرم ها از طریق زیر جلدی به بچه موش های مؤنث تزریق نمودند و 48 ساعت پس از تزریق ، بچه موش را کشته و رحم و بلوغ فولیکول ها را مورد مطالعه قرار دارند و مشاهده کردندکه سرم حیوانات غیرحامله، هیچگونه تغییری درارگان های تناسلی موش ها ایجاد ننمود در حالیکه سرم حیوانات حامله باعث ایجاد تورم آشکاری در رحم بچه موش ها گردید.
EL-GHANNAM و همکارانش (1974) اظهار می دارند که در تست کوبونی بر روی نمونه های ادرار 43 نفر شتر در کشتارگاه قاهره صورت گرفت و واکنش مشکوک در نمونه هائی مشاهده شد که طول جنین آنها 26 سانتی متر بود ونتایج مثبت، سبز درخشان فلورسن در نمونه هائی مشاهده شد که طول جنین 26 ـ 55 سانتی متر بود و واکنش کاملاً مثبت درنمونه هائی مشاهده شد که طول جنین 60 ـ 120 سانتی متر بود.
BHARGAVA و همکارانش (9164) در هند اظهار می دارند که حاملگی باعث هیچگونه تغییراتی در نسبت پروتئین سرم نمی گردد . اما بعلت وجود جسم زرد در مواقع آبستنی اندازه گیری پروژسترون خون یا شیر نیز مؤثراست که البته باید تحقیقاتی بیشتری در این زمینه صورت گیرد.
برخی از محققین اظهار کرده اند که می توان شتر آبستن 20 ـ 15 روزه را تشخیص داد و آنها معتقدند که شتر آبستن اغلب دمش را بالا نگه می دارد و شاید دمش را بطرف راست بچرخاند. بخصوص وقتی توسط شخصی ناحیه گردن حیوان گرفته شود، یا وقتی شتر نری به او نزدیک شود اما در حقیقت باید گفت که تمامی این مطالب پایه علمی نداشته و Musa & Abusineina (1978) اعلام کرده اند که دم بالا گرفتن در شترهای غیر آبستن نیز دیده می شود.
برخی از محققین معتقدند قابل اعتماد ترین روش رادیو ایمونو (Radio – immuno) می باشد.

نگهدای شترهای آبستن :
شترهای ماده در دوران بارداری باید تحت مراقبت ویژه قرار گیرند در آغاز باید این شترها را از شترهای نر دور ساخت و در صورت امکان در جائی جداگانه نگهداری کرد و نباید شترهای آبستن را به انجام کارهای سنگین واداشت. بالاخص در مراحل اخیر بارداری باید به این مسأله عنایت کافی داشت و هرچند که شترهای آبستن از لحاظ شیردهی خشک می گردند ولی چنانچه خشک نگردیدند باید چندماه قبل از زایمان آنان را خشک کرد. تهیه غذای مناسب و کافی که منجر به نفخ و یا پرخوری نشود از مسائل مهم نگهداری شترهای آبستن است که بالاخص در قبل از زایمان حائز اهمیت است و همچنین در دوره آبستنی باید از دادن داروهای خطرناکی که موجب سقط جنین می شوند مانند کورتیکوستروئیدها، استروژن و غیره خودداری کرد. از جمله اینکه داروهای مسهل شدید نیز می توانند خطرناک باشند و همچنین باید شترهای ماده را از دشت های دارای پستی و بلندی و یا گودال های عمیق دور نگهداشت زیرا که سقوط شترهای حامله در این گودال ها می تواند باعث سقط جنین و یا عوارض ناخوشایند دیگری گردد .
زایمان :
پانزده روز قبل از زایمان پستان شتر پر از شیر می شود، قریب الوقوع بودن زایمان در شتر با شل شدن لیگمان ها و عضلات اعضای تناسلی آغاز می شوند که در نتیجه آن دو فرو رفتگی در دوطرف دم حیوان ظاهر می گردد و تورم فرج می توان نشانه خوبی برای نزدیک بودن زایمان باشد. دام حالت خستگی پیدا نموده و اطراف واژن خون جمع شده و متورم می شود. بنظر می رسد دردهای زایمان در حیوان شدت زیادی ندارد ولی بین سه الی پنج ساعت قبل از زایمان حیوان دچار بی تابی شده و مرتباً روی زمین می خوابد وبرمی خیزد و بطور کامل تغذیه نمی نماید .
زایمان شتر را می توان به سه مرحله دردهای زایمان، زایمان و مرحله خروج جفت تقسیم بندی کرد. اولین مرحله که مرحله دردهای زایمان است 48 ـ 24 ساعت طول می کشد و با بیقراری متناوب مشخص می شود مرحله دوم که مرحله خروج جنین است در شتر یک کوهانه حدود 30 ـ 25 دقیقه و در شتر دوکوهانه حدود 4 دقیقه بطول می انجامد. دلیل این اختلاف ممکن است بزرگتر بودن بچه شتر دو کوهانه باشد. زایمان شتر در حالت نشسته و گاهی اوقات نیز در حالت ایستاده می باشد. میزان مایعات رحمی در موقع زایمان حدود نه لیتر می باشد و تقریباً 100% وضعیت جنین بصورت قدامی و طبیعی است. زور زدن هایی به فاصله 1 ـ 5 دقیقه وجود دارد و کیسه الانتورکوریون قبل از اینکه به فرج برسد پاره می شود.
با زور زدن های بعدی یک دست و سپس دست دیگر همراه با سر ظاهر می شود و زورزدن های بعدی منجر به خروج کامل سر و تقریباً همزمان با آن بقیه بدن خارج می شود و بنظر می رسد که زایمان در شتر راحت تر از گاو و مادیان انجام می شود. چرا که بدن جنین بخوبی لغزنده است و بطور طبیعی تری خارج می شود و مادر لازم نیست زور اضافی بزند. هنگامی که جنین از مادر فاصله می گیرد یا زمانی که مادر خیلی زود بعد از زایمان بلند می شود بند ناف پاره می شود. شتر مادر بچه خود را بو می کند و با آن به نرمی وملاطفت رفتار می کند ولی مانند سایر نشخوارکنندگان آن را نمی لیسد وبدین جهت باید بچه شتر را خشکانیده و تا چند روز رویش را پوشانیده و او را به پستان های مادرش راهنمائی نمود ( Singh 1969 ) .
پس از زایمان جفت ممکن است که همراه با نوزاد ویا نیم تا یکساعت بعد از آن دفع شود و در طی آن مادر بیقراری متناوب نشان می دهد و ممکن است چندین بار بلند شود و بنشیند. جفت اندک اندک خارج می شود گاهی اوقات غشاهای جنینی ممکن است به طور کامل خیلی زود بعد از جنین خارج شود . آنها به وسیله مادر خورده نمی شوند . نوزاد نیزپس از تلاش های ناموفق بسیار بعد از نیم ساعت می تواند روی پای خود بایستد.
از آنجاکه ممکن است شتر ماده بهنگام زایمان از ترس و ناراحتی به اطراف بدود و صدمات جبران ناپذیری به جنین و یا بچه در حین تولد وارد آورد بدینجهت توصیه می گردد که او را بجائی محکم ببندند. شترها همانطور که گفته شد در حالت نشسته نوزاد خود را بدنیا می آورد ( Singh 1969 ) و بندرت به کمک انسان احتیاج دارند چون نوزاد اکثراً طبیعی ( با وضعیت سر بین دودست) بدنیا می آید. وزن نوزادان بین 25 تا 52 کیلوگرمبوده ومیانگین وزن آن ها 38 کیلوگرم می باشد.
شترهای تازه به دنیا آمده در سن دو یا سه ماهگی به سرعت اضافه وزن پیدا می کنند، این افزایش وزن بطور متوسط 25 ـ 20 کیلوگرم در ماه بوده و تا سن یک سالگی میزان اضافه وزن به 10 ـ 8 کیلوگرم در ماه می رسد. کاهش میزان افزایش وزن در سال های بعد نیز ادامه می یابد و در سن هشت سالگی شترها بوزن تقریباً ثابتی می رسند.
درکشور لیبی پس از 12 هفته وزن بچه شترهای نر به 156 کیلوگرم و ماده ها به 112 کیلوگرم بطور متوسط می رسد، شترهای ماده در سال اول، دوم، سوم به ترتیب 310، 450، 530 کیلوگرم افزایش وزن پیدا می کنند وزن متوسط شترهای ماده بالغ 687 کیلوگرم می باشد، که از 916 ـ 560 کیلوگرم متغیر است. وزن متوسط شترهای نر بالغ 830 کیلوگرم می باشد.
وزن متوسط بچه شتر سه ماهه در روسیه، در شتر یک کوهانه 6/79 کیلوگرم ( در آغاز تولد 40 ـ 35 کیلوگرم ) شتر دو کوهانه 6/87 کیلوگرم و برای دورگه ها 104 کیلوگرم است. درسن 15 ماهگی شترهای یک کوهانه 310 کیلوگرم، دوکوهانه 390 کیلوگرم و دورگه ها 410 کیلوگرم وزن دارند. در سال دوم تقریباً حدود 170 کیلوگرم بوزن آنها افزوده می گردد. در 5/2 سالگی بطور متوسط وزن شتر به 2/477 کیلوگرم می رسد. افزایش وزن از این زمان به بعد تا سن 5/6 سالگی قابل ذکر نمی باشد ( Balagovescenskii 1964 ).

تغذیه و نگهداری بچه شتر :
فاصله زمانی بین تولد تا سه هفتگی سخت ترین زمان دوره نگاهداری بچه شتر محسوب می شود. آنها در این فاصله زمانی حساس بوده و بیشترین تلفات بچه شترها در این دوره است. بچه شترها در سن یک هفتگی تا حدودی قویتر شده و می توانند مادر خود را در مراتع دنبال کنند. طبق نظر Williamson و همکارانش (1959) علت ضعف بچه شتر در دوره فوق الذکر ممکن است بعلت مقدار شیر ناچیزی است که می خورد .
خوردن بیش از حد شیر باعث بهم خوردگی تعادل دستگاه گوارشی و اسهال و گاهی نیز مرگ آنها می گردد. بدین جهت اجباراً پستانک ها را با کیسه یا تور سیمی سبدی شکل می بندند تا بچه شتر نتواند هر زمان به پستانک دسترسی داشته باشد . معمولاً اول یک پستانک سپس دو پستانک و به مرور بقیه پستانک ها را در اختیار بچه شتر می گذارند به طوری که در نهایت بچه شتر در سن 8 تا 9 ماهگی تمامی پستانک ها را برای شیر خوردن در اختیار می گیرد.
در قزاقستان بچه شتر روزی سه بار و هر بار فقط از 2 پستانک می تواند شیر بخورد ( Heraskov 1966).
بچه شتر در سن 4 تا 5 هفتگی شروع به خوردن علف می نماید. برای از شیر گرفتن بچه شترها باید میزان شیر مصرفی روزانه آن ها را کم کرد . در مواقعی که وضع تغذیه رضایت بخش است بچه شترها را بعد از سن 9 ماهگی از شیر می گیرند. ولی زمانی که وضع علوفه چندان ایده ال نباشد بچه شترها تا سن 15 ماهگی از شیر مادر استفاده می کنند.

منابع مورد استفاده :

1ـ خاتمی ، کاظم ( 1362 ) : شتر، از انتشارات سازمان تحقیقات دامپروری کشور . چاپ اول، تهران.
2ـ هورشتی، پرویز و بلورچی، محمود ( 1373 ) : باروری و مامایی در گاو تألیف دی نواکس ترجمه هورشتی و بلورچی، جهاد دانشگاهی.
3ـ کامبیز ناظر عدل ( 1365 ) : پرورش شتر از انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه تبریز.
4ـ رشاد بعاج ( 1992 ) : امراض الجمال، مشروح تخرج فی لطلب البیطری، جامعه البعث کلیه الطلب البیطری حماه سوریا.
5ـ شریعه و بالحاج ( 1989 ) : دراسات اولیه علی تأثیر استخدام پروستا گلاندین PGF2d فی البل اللیبیه ـ نتائج البحوث و الدراسات فی محطه الابحاث العسه، مرکز بحوث و دراسات الابل لیبیا.

6- ABDEL – RAHIM & NAZIER (1992) : 1 st international camel conference 115 – 118
7- ABDUNAZAROO (1971) : Biological characteristics of reproduction in the one humped camel. In : ABA 39/5155
8- AZAB & MUSA (1976) : Early detection of pregnancy in the camel by using biological methods (brief communication) Zuchthygiene , 11 (4) 166-168
9- BALAGOVESCENSKii (1964) : Reserve in the production of milk and meat – in : ABA 39/1436
10- BARMINJSEV (1951) : Konevodstvo (1) 138.
11- BHARGAVA. Et. al (1964) : Biochemical studies on Indian camel V- serum proteins and their variation with age. Sex, pregnancy, rut and infection – indian journal. Exp. Biol. 2,52-54.
12- EL- CHANNAM. Et.al (1974) : preliminary study on the application of cuboni test for pregnancy diagnosis in the camel- Zuchthygiene, 9 (1) , 46.
13- GARDENER (1971) : camel – the UFAW hand book on the care and mangement of farm Animal – welfare Livingstone London.
14- HERASKOV (1966) : camel milk a valuable food product , in : ABA , 34/656.
15- LEUPOLD (1967) : Das kamel – ein wichtiges Haustier det subtropen – Die Balauen Hefte fur den Tierazt 33 .
16- MATHARU (1967) : camel care. In : ABA 35/1878.
17- MUSA (1969) : M.V.Sc. Thesis, university of khartoum (cited by Higgins).
18- MUSA & ABUSINEINA (1976) : Acta veterinaria , Beograd (26) 107.
19- MUSA & ABUSINEINA (1978) : veterinary Record (102) 7 .
20- NANDA (1956) : camels and their Management – indian council of agricu;tral research, New Dehli india.
21- SCHELS & Mostafawi (1978): ultrasonic pregnancy diagnosis in the camel – Animal Reproduction Science, 1 , 1 , 19 – 23 .
22- SHALASH (1965) : some reproductive aspects in the female (1) 103 – 107.
23- SINGH (1969) : camel – in : Domestin Animals Verry / Mystic conn.
24- SINGH & PRAKASH ( 1964) : Mating Behavioror in camel – the indian . vet. J . 941) 475 – 478.
25- TERENTJEV (1963) : camel breading in astrakhan provine – in : ABA 31/2415 .
26- WILLIAMSON & PAYNE (1959) An in torudcdction to animal husbandry in the tropice. London.